بررسی جریان‌های مهاجرت داخلی و نرخ خالص مهاجرت طی سال‌های ۱۳۹۵-۱۳۵۵

از جمله عوامل مؤثر بر تغییرات و تحولات جمعیتی است که از مهم‌ترین عوامل خارجی تغییر تعداد و ساختار جمعیت است. پدیده‌ی مهاجرت موضوع جدیدی نبوده بلکه از زمان حضور انسان بر کره‌ی زمین مطرح بوده است. این موضوع سابقه‌ای کهن در تاریخ زندگی بشر دارد. انسان‎های مستقر در یک مکان جغرافیایی خاص، بعد از کسب آگاهی و شناخت نسبی نسبت به نیازهای خود همواره بر آن بوده‎اند که در جهت رفع آن‌ها بر آیند. یکی از بهترین شیوه‌های دست‌یابی به خواسته‌های بشر در طول تاریخ، مهاجرت افراد از محل سکونت خود به مکان‌های دیگر بوده است. از اوایل قرن نوزدهم، مهاجرت و به‌خصوص مهاجرت از روستا به شهر به‌عنوان یک پدیده‎ی اجتماعی مهم نمایان شد که به‌طرز جدیدی مورد توجه صاحب‌نظران و اندیشمندان قرار گرفت. بروز تغییرات سریع در جامعه‌ی شهری، جاذبه‌ی شهرها، رفاه‌طلبی و افزون‌خواهی انسان عصر جدید سبب پیدایش نوع جدیدی از مهاجرت شد و به دنبال آن اصطلاح ترک روستا و روستاگریزی در سه دهه‌ی اول قرن بیستم رایج شد. البته مهاجرت و جابه‌جایی انسان‎ها در جوامع پیشرفته و صنعتی با کشورهای در حال توسعه تمایز آشکاری دارد و چون علت و ماهیت این مهاجرت‌ها متفاوت بوده است، در نتیجه پیامدها و تأثیرات متفاوتی را بر جای گذاشته است. مهاجرت در معنای مورد نظر در ایران نیز بعد از اصلاحات ارضی دهه‌ی ۱۳۴۰ آغاز شده و تأثیرات آن نیز تشدید شده است (جمشیدی‎ها و علی بابایی، ۱۳۸۱: ۷۲). مفاهیم و شاخص‌های متعددی در زمینه‌ی مهاجرت و تحلیل آن استفاده می‌شود در این مقاله تنها به سه تعریف مهم اشاره می‌شود. مهاجرت در کتاب لغت‌نامه‌ی جمعیت‌شناسی سازمان ملل اینگونه تعریف شده است: »شکلی از تحرک جغرافیایی یا ترک مکانی است که بین دو واحد جغرافیایی صورت می‌گیرد. این تحرک جغرافیایی تغییر اقامتگاه از مبدأ یا محل حرکت به مقصد یا محل ورود است. این‌گونه مهاجرت‌ها را مهاجرت دائم گویند و باید آن را از اشکال دیگر حرکات جمعیت که متضمن تغییر دائمی محل اقامت نیست تفکیک کرد« (امانی و دیگران، ۱۳۵۴: ۷۱). مهاجر: طبق تعریف سرشماری عمومی نفوس و مسکن کشور، آن دسته از اعضای خانوارهای معمولی ساکن، گروهی و مؤسسه‌ای که شهر یا آبادی محل اقامت خود را از آبان یک سال تا آبان سال دیگر تغییر داده‌اند، مهاجر شناخته می‌شوند. میزان خالص مهاجرت: عبارت است از حاصل تفریق تعداد افرادی که منطقه‌ی مشخصی را طی دوره‌ی زمانی معین ترک می‌کنند۱ (E) از تعداد افرادی که طی همان دوره‌ی زمانی وارد منطقه مذکور می‌شوند۲ (I) تقسیم بر جمعیت میان‌دوره ضرب در هزار (زنجانی، ۱۳۸۰: ۲۱۳).